Niezwykle ważnym, a niestety często pomijanym elementem umowy o prace projektowe, jest unormowanie kwestii praw autorskich do projektu budowlanego. Właściwie skonstruowana umowa pozwala na należyte zabezpieczenie interesów projektanta będącego twórcą utworu, ale także inwestora. W niniejszym opracowaniu zostaną przedstawione wybrane uprawnienia i środki ochrony przysługujące twórcy projektu budowlanego zgodnie z przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej: „pr. aut.”).
Co chronimy?
Przedmiotem ochrony prawa autorskiego jest utwór, czyli każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Prawo autorskie chroni m.in. utwory architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne. Projekt budowlany charakteryzujący się cechami indywidualności, twórczości i unikalności może stanowić utwór w rozumieniu przepisów prawa autorskiego, co znajduje potwierdzenie w orzecznictwie Sądu Najwyższego (tak: wyrok SN z dnia 22 marca 2019 r., sygn. akt I CSK 104/18). W pewnych okolicznościach za utwór mogą być uznane również opracowania techniczne (np. projekty wykonawcze), o ile charakteryzują się specyficznymi, będącymi wynikiem indywidualnej kreacji autora, elementami, wyrażającymi się w sposobie doboru i prezentacji danych oraz ich interpretacji, a także w formie osobistego i swobodnego ich ujęcia (tak: wyrok SA w Poznaniu z dnia 9 listopada 2006 r., sygn. akt I ACa 490/06). Kwalifikacja danego projektu w kategorii utworu zawsze wymaga indywidualnej oceny jego cech – choć trzeba zaznaczyć, że w większości przypadków ocena ta będzie pozwalała na objęcie projektu budowlanego ochroną prawa autorskiego.
W polskim porządku prawnym wyróżnia się dwa rodzaje praw autorskich – prawa osobiste i prawa majątkowe. Prawa osobiste chronią stosunek autora do stworzonego przez niego dzieła, pewnego rodzaju więź emocjonalną łączącą twórcę z utworem, prawo do autorstwa utworu (czyli interesy niemajątkowe twórcy). Natomiast prawa majątkowe – jak sama nazwa wskazuje – zabezpieczają interesy majątkowe twórcy, które co do zasady obejmują wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za wykorzystywanie utworu.
Podstawową różnicą między prawami osobistymi, a prawami majątkowymi jest cecha zbywalności – praw osobistych, jako trwale związanych z osobą twórcy, nie można zbyć ani się ich zrzec, natomiast prawa majątkowe mogą stanowić przedmiot obrotu prawnego. Zbycie osobistych praw autorskich z mocy prawa jest nieważne.
Umowa to podstawa
Projektant jako twórca utworu może poprzez umowę zawartą na piśmie pod rygorem nieważności przenieść przysługujące mu autorskie prawa majątkowe do projektu na inwestora. Kwestie przeniesienia praw autorskich najczęściej stanowią część umowy o prace projektowe – nic nie stoi jednak na przeszkodzie, aby zagadnienia te zostały ujęte w odrębnej umowie.
Umowa powinna jak najpełniej określać prawa i obowiązki stron w zakresie przeniesienia praw autorskich, poruszając przede wszystkim problematykę pól eksploatacji utworu, wynagrodzenia twórcy, chwili przejścia praw autorskich, czy wykorzystania projektu do jednej lub kilku inwestycji.
Dobrze skonstruowana umowa jest zarówno w interesie projektanta jak i inwestora. Z jednej strony projektantowi zależy na ochronie jego praw i zabezpieczeniu wynagrodzenia. Z drugiej strony inwestor chciałby nabyć pełnię praw do projektu, w zakresie pozwalającym na bezproblemową realizację budowy. Prawidłowo sporządzona umowa pozwala na wyważenie interesów zarówno projektanta jak i inwestora.
Liczy się zakres
Zagadnieniem, na które szczególnie należy zwrócić uwagę przy konstruowaniu umowy projektowej jest precyzyjne określenie pól eksploatacji. Najprościej rzecz ujmując pola eksploatacji to dozwolone przez twórcę sposoby, formy i obszary korzystania z danego utworu.
Ogólne rodzaje pól eksploatacji wyznacza art. 50 pr. aut., a jego treść bardzo często powtarzana jest niemalże bez zmian w umowach o prace projektowe. Nie jest to błąd, jednakże patrząc z perspektywy praktyki (w tym ewentualnego sporu na tle przeniesienia praw autorskich), ważne jest, aby pola eksploatacji zostały określone przy uwzględnieniu specyfiki budowlanej dokumentacji projektowej oraz celu danego przedsięwzięcia budowlanego. Niewystarczające może okazać się również posłużenie się określeniem „przeniesienia praw na wszystkich polach eksploatacji”, chociażby z tego względu, że umowa o przeniesienie autorskich praw majątkowych lub umowa licencyjna obejmuje wyłącznie pola eksploatacji wyraźnie w niej wymienione. Brak dokładnego określenia pól eksploatacyjnych może, na etapie stosowania umowy, rodzić trudności w ustaleniu zakresu przeniesienia praw.
Decydując się na przeniesienie majątkowych praw autorskich, twórca w zasadzie całkowicie traci możliwość korzystania z utworu. W umowie przenoszącej prawa autorskie warto zatem dodać zastrzeżenie uprawniające projektanta do korzystania z projektu w pewnym określonym zakresie, np. w celach reklamowych poprzez zamieszczenie projektu w portfolio, czy na stronie internetowej.
Ważnym aspektem jest również uregulowanie kwestii wykonywania tzw. praw zależnych do projektu. W dużym skrócie prawa zależne odnoszą się do wszelkich przeróbek projektu (np. adaptacji). W procesie budowlanym jest to o tyle istotne, że niejednokrotnie, nawet w trakcie budowy, zachodzi potrzeba dostosowania projektu do zmienionych realiów (ma to szczególne znaczenie w odniesieniu do budynków zabytkowych). Zasada jest natomiast taka, że rozporządzanie i korzystanie z opracowania zależy od zezwolenia twórcy utworu pierwotnego.
Wynagrodzenie twórcy
Obowiązującą zasadą jest odpłatność przeniesienia majątkowych praw autorskich. Ustawa w zakresie sposobu wynagrodzenia twórcy pozostawia swobodę stronom – strony mogą wybrać model, który jest dla nich najbardziej korzystny – ryczałtowy, procentowy lub mieszany. Wysokość wynagrodzenia powinna być ściśle związana z określeniem pól eksploatacji – im szerszy zakres korzystania z praw, tym wyższe powinno być wynagrodzenie należne projektantowi. Niekiedy zastrzega się jednak, że przeniesienie praw autorskich następuje w ramach wynagrodzenia przysługującego projektantowi z tytułu sporządzenia projektu. W wynagrodzeniu trzeba również uwzględnić kwestie wykonywania praw zależnych.
Co istotne, jeżeli strony umowy nie określą wysokości należnego projektantowi wynagrodzenia, zastosowanie znajdzie regulacja ustawowa, zgodnie z którą w takiej sytuacji wysokość wynagrodzenia określa się z uwzględnieniem zakresu udzielonego prawa (liczby odrębnych pól eksploatacji) oraz korzyści wynikających z korzystania z utworu. Oczywiście – lepiej nie pozostawiać wątpliwości co do wysokości wynagrodzenia i od razu precyzyjnie uregulować jego wysokość.
Kiedy przechodzą prawa?
Umowa o przeniesienie majątkowych praw autorskich powinna dokładnie wskazywać moment przejścia praw autorskich na inwestora – z punktu widzenia ochrony interesów projektanta najkorzystniej jest zastrzec, że prawa przechodzą dopiero z momentem zapłaty całości umówionego wynagrodzenia. Z perspektywy inwestora korzystne jest uregulowanie, że prawa majątkowe autorskie przechodzą z chwilą odbioru projektu (niezależnie od zapłaty wynagrodzenia). Strony mogą jednak obrać różne rozwiązania w tym zakresie, a w braku regulacji umownej tej materii – prawa autorskie przejdą na inwestora z chwilą przyjęcia utworu.
Jeden projekt – jedna budowa
Nawiązując do poruszonego już zagadnienia pól eksploatacji należy wskazać, że umowa o wykonanie projektu budowlanego powinna jak najbardziej precyzyjnie określać przedsięwzięcie budowlane, w ramach którego projekt ma być wykorzystany, a także jego cele. Jeśli wolą stron jest, aby projekt był stosowany przy więcej niż jednej budowie, takie postanowienie powinno wyraźnie wynikać z treści umowy. W przeciwnym wypadku zastosowanie znajdzie art. 61 pr. aut., który mówi o tym, że jeżeli umowa łącząca projektanta z inwestorem nie stanowi inaczej, nabycie od twórcy (projektanta) egzemplarza projektu architektonicznego lub architektoniczno-urbanistycznego obejmuje prawo zastosowania go tylko do jednej budowy. Trzeba jednak podkreślić, że wydanie egzemplarza projektu budowlanego (nośnika) nie powoduje przeniesienia majątkowych praw autorskich, a jedynie uprawnia inwestora do wykorzystania projektu do jednej budowy. Przepis ten pełni funkcję ochronną praw twórcy projektu budowlanego, w szczególności gdy projektant i inwestor nie zawarli umowy bądź też umowa nie zawiera regulacji dotyczących praw autorskich do projektu, jak również wtedy, gdy strony nie unormowały kwestii dopuszczalności wykorzystania projektu do kilku przedsięwzięć budowlanych. Określenie „jedna budowa” nie jest przy tym zdefiniowane w ustawie. W takim wypadku powinniśmy brać pod uwagę postanowienia Prawa budowlanego. W szczególności w przypadku inwestycji etapowanych (np. objętych kilkoma pozwoleniami na budowę, pozwoleniami częściowymi) niezwykle istotne z perspektywy inwestora jest zapewnienie nabycia praw do projektu w zakresie obejmującym wszystkie etapy.
Ochrona praw autorskich na wypadek ich naruszenia
Nawet najbardziej szczegółowa umowa przenosząca prawa autorskie nie zawsze jest w stanie zapobiec naruszeniom praw twórcy. W przypadku naruszenia osobistych praw autorskich twórca może żądać zaniechania tego działania. W sytuacji, gdy doszło już do naruszenia, twórca ponadto może żądać, aby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności aby złożyła publiczne oświadczenie o odpowiedniej treści i formie. Jeżeli naruszenie było zawinione, sąd może przyznać twórcy odpowiednią sumę pieniężną tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę lub – na żądanie twórcy – zobowiązać sprawcę, aby uiścił odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez twórcę cel społeczny.
Jeśli zaś naruszenie dotyczy praw majątkowych, twórcy przysługują roszczenia o zaniechanie naruszania, o usunięcie skutków naruszenia, o naprawienie wyrządzonej szkody na zasadach ogólnych albo poprzez zapłatę sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej dwukrotności, a w przypadku gdy naruszenie jest zawinione – trzykrotności stosownego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie z utworu oraz o wydanie uzyskanych korzyści.
Chcąc uchronić się przed możliwymi naruszeniami, a także – gdy miało miejsce naruszenie praw autorskich – ułatwić sobie uzyskanie odszkodowania, warto do umowy wprowadzić kary umowne. Zastrzegając w umowie karę umowną trzeba pamiętać, aby precyzyjnie określić uchybienia które ona sankcjonuje, a także wysokość samej kary.
Podsumowanie
Umowa o wykonanie prac projektowych powinna uwzględniać kwestie związane z przeniesieniem praw autorskich do projektu przy uwzględnieniu swoistości procesu budowlanego, jak i konkretnego przedsięwzięcia. Trudno w tym zakresie posługiwać się jednym niezmiennym wzorem i w każdym wypadku należy spojrzeć na umowę pod kątem potrzeb wynikających z danej inwestycji. W praktyce, jej prawidłowa konstrukcja często jest bagatelizowana, co niekiedy skutkuje wątpliwościami i sporem na linii projektant-inwestor. Prawidłowa konstrukcja takiej umowy leży w interesie zarówno projektanta jak i inwestora.
0 Komentarzy