Gospodarstwo trzeba kiedyś przekazać następcy. Przed tym dylematem wcześniej, czy później staje każdy rolnik. Gospodarstwo rolne to głównie grunt, czyli jeden z najcenniejszych składników majątku, jaki możemy posiadać. Kwestia sukcesji na roli musi być więc dobrze przemyślana, przy czym polskie prawo przewiduje kilka zasadniczych opcji przekazania gospodarstwa rolnego. Temat sukcesji na gospodarstwie staje się szczególnie istotny, jeżeli posiadamy więcej niż jednego następcę i chcemy uniknąć w przyszłości konfliktów pomiędzy nowymi gospodarzami.
Darowizna nieruchomości rolnej
Nieruchomości rolne to nic innego jak grunty rolne, które są lub mogą być wykorzystywane do prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej. Co do zasady nieruchomość rolna może być zbyta, a więc także darowana na rzecz rolnika indywidualnego, którego gospodarstwo rolne wraz z powierzchnią nabytej nieruchomości nie przekroczy 300 ha użytków rolnych. Ograniczenia te nie mają zastosowania do zbycia nieruchomości rolnej na rzecz osób bliskich rolnika (np. dzieci, rodziców, rodzeństwa). Osoba bliska nie tylko nie musi być rolnikiem indywidualnym, ale także po nabyciu nieruchomości rolnej może posiadać gospodarstwo rolne o powierzchni większej niż 300 ha.
Darowizna jest nieodpłatnym świadczeniem na rzecz innej osoby. Oznacza to, że w przypadku darowizny nieruchomości rolnej obdarowany (wybrany przez rolnika) nie jest zobowiązany do zapłaty ceny za otrzymaną nieruchomość. Ponadto, darowizna na rzecz najbliższej rodziny jest zwolniona z obowiązku zapłaty podatku od darowizn.
O czym należy pamiętać przy darowiźnie?
Oświadczenie darczyńcy powinno być dokonane w formie aktu notarialnego. Notariusz, po zawarciu umowy darowizny, zgłasza dokonanie darowizny właściwemu naczelnikowi urzędu skarbowego, co stanowi postawę do zwolnienia obdarowanego z obowiązku zapłaty podatku od darowizny. Dodatkowo darowizna musi być zgłoszona naczelnikowi urzędu skarbowego w terminie 6 miesięcy od dnia jej dokonania przez samych obdarowanych.
Przed dokonaniem darowizny należy również mieć na uwadze, że jej ewentualne odwołanie jest bardzo trudne, a w wielu przypadkach może okazać się wręcz niemożliwe. W związku z tym, decyzja o dokonaniu darowizny powinna być dobrze przemyślana. Przy okazji warto również rozważyć kwestię zabezpieczenia swojej sytuacji mieszkaniowej na przyszłość. Zabezpieczenie może nastąpić poprzez ustanowienie na nieruchomości prawa zapewniającego rolnikowi dożywotnie mieszkanie – w postaci umowy dożywocia lub ustanowienia służebności osobistej mieszkania.
W umowie dożywocia nabywca, w zamian za przeniesienie na niego własności nieruchomości, zobowiązuje się zapewnić zbywcy (rolnikowi) dożywotnie utrzymanie, polegające na przyjęciu jako domownika, dostarczaniu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnienia odpowiedniej pomocy i pielęgnowania w chorobie. Służebność osobista mieszkania ustanawiana jest natomiast na podstawie umowy, na mocy której rolnik zostaje uprawniony do zajmowania określonych pomieszczeń, części lub całości domu (w zależności od treści umowy) oraz do korzystania z części wspólnych nieruchomości. Rolnik jest natomiast zobowiązany do ponoszenia odpowiednich opłat, takich jak opłaty za zużyte media.
Zarówno umowa dożywocia, jak i umowa ustanowienia służebności mieszkania powinny zostać zawarte w formie aktu notarialnego. Są to trwałe zabezpieczenia sytuacji życiowej rolnika, ponieważ przechodzą na następnych właścicieli nieruchomości. Dożywocie można połączyć z ustanowieniem służebności. Dodatkowo, w przypadku zbycia nieruchomości obciążonej dożywociem rolnik może żądać zamiany prawa dożywocia na dożywotnią rentę odpowiadającą wartości dożywocia.
Darowizna gospodarstwa rolnego
Zgodnie z definicją ustawową gospodarstwo rolne to grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. Pojęcie gospodarstwa rolnego jest więc znacznie szersze niż nieruchomości rolnej (gruntu rolnego). W skład gospodarstwa rolnego poza gruntami rolnymi wchodzi również inwentarz: wyposażenie budynków, zwierzęta, maszyny, narzędzia, szklarnie, studnie, magazyny i wszystko, co służy do prowadzenia gospodarstwa. Tym samym zbycie gospodarstwa rolnego pozwala poprzez dokonanie jednej czynności prawnej przenieść na inną osobę całość składników służących do jego prowadzenia.
Do zbycia gospodarstwa rolnego znajdują zastosowanie te same zasady oraz ograniczenia, co do zbycia nieruchomości rolnej, w szczególności w odniesieniu do osób bliskich. Darowizna gospodarstwa rolnego powinna nastąpić w formie aktu notarialnego, a dokonana na rzecz osoby bliskiej podlega zwolnieniu z podatku od darowizn. Zastosowanie znajdują również wszelkie kwestie dotyczące zabezpieczenia sytuacji mieszkaniowej rolnika na przyszłość.
Odpowiedzialność nabywcy gospodarstwa rolnego
Zasadniczą różnicą pomiędzy nabyciem samej nieruchomości rolnej a nabyciem gospodarstwa rolnego jest wyższa odpowiedzialność nabywcy. Nabywca gospodarstwa rolnego odpowiada solidarnie (czyli razem) z rolnikiem (zbywcą gospodarstwa) za zobowiązania związane z prowadzeniem gospodarstwa do wartości nabytego gospodarstwa, według cen obowiązujących w chwili zaspokojenia wierzyciela. Nabywca może zwolnić się z tej odpowiedzialności wyłącznie w przypadku, gdy w chwili nabycia gospodarstwa nie wiedział o tych zobowiązaniach, mimo zachowania należytej staranności. Jednak to na nabywcy ciąży obowiązek wykazania braku wiedzy w tym zakresie.
Dodatkowo, przy zbyciu nieruchomości rolnej, która stanowi pojęcie znacznie węższe, konieczne będzie wskazanie, co dokładnie stanowi przedmiot zbycia poza samym gruntem – a zatem powstanie konieczność dokładnego opisania w umowie jej przedmiotu. Natomiast przy zbyciu gospodarstwa rolnego, już z samej definicji wynika, co składa się na gospodarstwo rolne, dzięki czemu określenie przedmiotu zbycia będzie znacznie łatwiejsze.
Przekazanie gospodarstwa na podstawie umowy z następcą
Umowa z następcą jest instytucją specjalnie „skrojoną na miarę” stosunków rolnych. Na podstawie umowy z następcą, rolnik zobowiązuje się przenieść na osobę młodszą o co najmniej 15 lat własność i posiadanie gospodarstwa z chwilą nabycia prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej, jeżeli następca do tego czasu będzie pracować w tym gospodarstwie. W rzeczywistości przekazanie gospodarstwa następuje w wyniku zawarcia dwóch umów – pierwszej umowy, na mocy której następca zobowiązuje się do pracy w gospodarstwie, a rolnik do przeniesienia tego gospodarstwa na następcę po uzyskaniu emerytury lub renty a następnie drugiej umowy, w której rolnik przenosi własność i posiadanie tego gospodarstwa na następcę po uzyskaniu prawa do emerytury/renty.
Następcą mogą być zarówno osoby spokrewnione z rolnikiem, jak i osoby mu obce. Przekazanie gospodarstwa może również nastąpić na rzecz kilku osób, jeśli spełnią one kryterium wieku. Od następcy nie są wymagane żadne szczególne umiejętności i kwalifikacje. Umowa z następcą, a także umowa przenosząca własność i posiadanie gospodarstwa powinny zostać zawarte w formie aktu notarialnego. Przekazanie gospodarstwa na rzecz osób najbliższych korzysta ze zwolnień podatkowych opisanych przy darowiźnie nieruchomości rolnej i gospodarstwa rolnego.
Umowa przekazania gospodarstwa łączy w sobie elementy umowy darowizny i dożywocia, bowiem rolnik po przeniesieniu własności gospodarstwa może żądać od następcy świadczeń przewidzianych dla umowy dożywocia, a zatem przyjęcia go jako domownika, zapewnienia opieki, czy innych świadczeń niezbędnych do jego utrzymania.
Zasadniczą różnicą pomiędzy taką umową a umową darowizny gospodarstwa rolnego jest fakt, że umowa przekazania gospodarstwa następcy jest ściśle związana z uzyskaniem przez rolnika świadczeń z ubezpieczenia społecznego w postaci emerytury lub renty. Istotnym udogodnieniem jest istnienie wyraźnego przepisu, który reguluje sytuację po śmierci rolnika, a przed przeniesieniem własności gospodarstwa rolnego. Jeżeli rolnik zmarł przed wykonaniem umowy z następcą, który pracował w jego gospodarstwie co najmniej 5 lat, następca może żądać wykonania tej umowy przez spadkobierców rolnika (czyli także po śmierci rolnika).
Przekazanie gospodarstwa rolnego, a emerytura
Uprawnienie do otrzymywania emerytury lub renty rolniczej zyskują rolnicy, którzy spełniają określone warunki, chociażby takie jak osiągnięcie odpowiedniego wieku oraz podleganie przez wymagany czas ubezpieczeniu. Jednak, mimo spełnienia określonych warunków, wypłata emerytury lub renty rolniczej ulegnie częściowemu zawieszeniu, jeżeli rolnik prowadzi działalność rolniczą, czyli jeżeli rolnik lub jego małżonek są właścicielami lub posiadaczami gospodarstwa rolnego.
Chcąc spełnić warunek zaprzestania prowadzenia działalności rolniczej, rolnik powinien przenieść własność i posiadanie gospodarstwa rolnego na inną osobę. Takie przeniesienie może nastąpić w formie umowy darowizny, sprzedaży, dożywocia lub umowy z następcą. Jeżeli rolnik będzie chciał wyzbyć się własności gospodarstwa rolnego, a nie będzie mógł znaleźć nabywcy, gospodarstwo rolne może zostać przejęte na wniosek rolnika odpłatnie przez Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa na rzecz Skarbu Państwa. Dopiero po przeniesieniu gospodarstwa rolnego na inną osobę, rolnik uzyska prawo do całości emerytury lub renty.
Przekazanie gospodarstwa rolnego w testamencie
Przekazanie gospodarstwa rolnego może nastąpić również w testamencie, który zostanie otworzony po śmierci rolnika. Testament może zostać sporządzony przez rolnika w formie pisemnej – w całości własnoręcznie, opatrzony datą i podpisem, lub w formie aktu notarialnego, przed notariuszem. Testament może zostać w każdej chwili zmieniony lub odwołany przez rolnika. Najpewniejszą formą sporządzenia testamentu jest zawsze akt notarialny.
Rolnik w testamencie może wskazać konkretną osobę lub grupę osób, które odziedziczą po nim cały spadek, w skład którego wchodzi gospodarstwo rolne. Może również zapisać danej osobie wyłącznie gospodarstwo rolne w formie tzw. zapisu windykacyjnego, podobnego do darowizny, ale ze skutkiem w chwili śmierci rolnika. Powołany testamentem następca nie musi spełniać dodatkowych wymogów, by dziedziczyć gospodarstwo rolne, w tym posiadać szczególnych uprawnień lub kwalifikacji. Po śmierci rolnika przeprowadza się postępowanie spadkowe (lub sporządza się notarialny akt poświadczenia dziedziczenia), na podstawie którego dochodzi do stwierdzenia nabycia spadku przez określone osoby.
Powołując do spadku wyłącznie jedną osobę lub węższą grupę osób niż w przypadku dziedziczenia ustawowego, należy mieć na uwadze możliwość ubiegania się o zachowek przez osoby pominięte w testamencie. Takim osobom przysługuje przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. W rzeczywistości takie roszczenie może wywrócić „do góry nogami” cały testament, bowiem spadkobierca może nie posiadać odpowiednich sum na pokrycie zachowku, co spowoduje konieczność sprzedaży odziedziczonego przez niego gospodarstwa rolnego, aby te kwoty uzyskać.
Dodatkowo, istnieje ryzyko, że testament zostanie podważony przez spadkobierców testamentowych lub osoby, które byłyby uprawnione do spadku z ustawy. Szczególnie częstą praktyką są próby podważenia testamentu sporządzonego własnoręcznie, ponieważ przy tego rodzaju testamencie znacznie łatwiej wykazać brak świadomości lub wolnej woli testatora niż przy testamencie notarialnym (gdzie wskazane aspekty weryfikuje notariusz). W konsekwencji, mimo sporządzenia odpowiedniego testamentu, w rzeczywistości może się okazać, że nie dojdzie do dziedziczenia zgodnie z wolą rolnika.
Nie należy wystrzegać się sporządzania testamentu, który zabezpiecza sytuacje nieprzewidziane (np. tragiczną śmierć młodego gospodarza). Trzeba jednak pamiętać, żeby w sposób mądry zabezpieczyć wszystkich ustawowych spadkobierców, tak aby zminimalizować ryzyko wystąpienia pomiędzy nimi konfliktów po śmierci rolnika.
Podsumowanie
Przekazanie gospodarstwa rolnego może nastąpić w różnych formach, w zależności od indywidualnych potrzeb każdego rolnika. Przekazując gospodarstwo rolne należy pamiętać, aby zabezpieczyć się na przyszłość, w szczególności w zakresie mieszkaniowym. W tym celu przydatne będzie zawarcie umowy dożywocia lub umowy służebności osobistej mieszkania.
Co istotne, zarówno darowizna nieruchomości rolnej, gospodarstwa rolnego, jak i umowa przekazania gospodarstwa zwolnione są z podatku od darowizn, a każda z tych umów uprawnia rolnika do otrzymania emerytury lub renty. Istnieje również możliwość przekazania gospodarstwa rolnego dopiero po śmierci, na podstawie testamentu. Testament nie zawsze jednak zapewni odzwierciedlenie rzeczywistej woli rolnika i należy go traktować raczej jako dodatkowe zabezpieczenie na wypadek nieprzewidzianej śmierci. Kwestie przejścia gospodarstwa rolnego lepiej rozwiązać jeszcze za życia rolnika.
0 Komentarzy