Fundacja rodzinna w pytaniach i odpowiedziach

Po blisko dwóch latach oczekiwania, legislacyjnym sprintem podjęto w ostatnim czasie prace sejmowe w przedmiocie wprowadzenia do polskiego porządku prawnego nowej instytucji – fundacji rodzinnej („Fundacja”).

O planach wprowadzenia do polskiego porządku prawnego fundacji rodzinnej pisaliśmy w 2021 roku, które opierały się na Zielonej Księdze, opublikowanej przez Ministerstwo Przedsiębiorczości i Technologii w 2019 r. [link] [link]

Aktualny stan prac legislacyjnych

Na moment sporządzania niniejszej publikacji:

1. Sejm uchwalił ustawę o fundacji rodzinnej na posiedzeniu w dniu 14 grudnia 2022 r.,
2. ustawa została przekazana do Senatu celem dalszego procedowania,
3. Senat 12 stycznia 2023 r. przekazał ustawę do dalszych prac w komisji legislacyjnej a następnie uchwalił do niej poprawki;
4. teraz ustawa wraca do Sejmu, który może zaproponowane poprawki przyjąć lub odrzucić;
5. ustawa, po przebyciu całej drogi legislacyjnej oraz ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw, ma wejść w życie po 3 miesiącach od dnia ogłoszenia.

Poniższe informacje opierają się na tekście ustawy przyjętej przez Sejm i przekazanej do Senatu, przy czym poprawki Senatu wydają się być jedynie kosmetyczne, nie ingerujące w podstawowe regulacje dotyczące Fundacji oraz jej organizacji.

Jaka jest istota Fundacji – w jakim celu będzie założona

Fundacja będzie zakładana w celu gromadzenia mienia, zarządzania mieniem w interesie beneficjentów oraz spełniania świadczeń na rzecz beneficjentów.

Fundacja jest odrębnym podmiotem, może zaciągać zobowiązania, być podmiotem praw i obowiązków – posiada osobowość prawną. Fundacja będzie niejako „gromadzić” majątek rodzinny, który nie będzie mógł zostać zbyty podmiotom trzecim wbrew woli fundatora po jego śmierci. 

Fundacja jest konstruowana na zasadach innych niż spółki osobowe lub kapitałowe – beneficjenci Fundacji nie są jej wspólnikami czy akcjonariuszami, nie przysługuje im własność majątku wniesionego do Fundacji. Beneficjentom przysługuje natomiast uprawnienie do otrzymywania wypłat określonych w statucie Fundacji.

Jak założyć i co będzie określał statut Fundacji?

Fundację zakłada fundator, na mocy oświadczenia zawartego w statucie Fundacji (akt założycielski) lub w samym testamencie fundatora – co istotne statut musi mieć formę aktu notarialnego.

Statut reguluje cel Fundacji, jej strukturę, zasady działania, zasady powoływania i odwoływania organów, może również określać sposób zarządzania majątkiem wniesionym do Fundacji, a także przyznawać uprawnienia do uzyskiwania wypłat przez określonych beneficjentów Fundacji. Fundator będzie miał szeroką swobodę w zakresie kształtowania treści Fundacji. 

Fundacja podlega wpisowi do „rejestru fundacji rodzinnych”, a wpis ten ma charakter konstytutywny – od momentu sporządzenia aktu założycielskiego do czasu wpisu fundacja rodzinna działa jako „fundacja rodzinna w organizacji”. Złożenie wniosku o wpis musi nastąpić w terminie 6 miesięcy od sporządzenia aktu założycielskiego (wg zmian postulowanych przez Senat).

Kim jest fundator?

Fundator to osoba, która ustanawia („powołuje do życia”) Fundację i wnosi do niej majątek.

Z tego względu przysługują mu szerokie swobody i kompetencje związane z chociażby określeniem treści statutu zgodnie z jego wolą – bo to fundator ponosi koszt i założenia Fundacji, i jej funkcjonowania – przez to, że wnosi do niej swój prywatny majątek.

Fundatorem może zostać jedynie osoba fizyczna – osoby prawne nie będą mogły ustanowić Fundacji, mimo że postulowali o to eksperci – taka propozycja nie uzyskała aprobaty rządu, a w konsekwencji – Sejmu.

Po ustanowieniu Fundacji, fundator nie może trwale przenieść swoich praw na inną osobę (np. sprzedać) – może jedynie upoważnić inną osobę do wykonywania tych praw w jego imieniu.

Fundator co do zasady nie odpowiada za zobowiązania Fundacji.

Czy założenie Fundacji to ucieczka przed długami?

Zdecydowanie nie – przepisy ustawy wskazują wprost, iż Fundacja odpowiada solidarnie z fundatorem za zobowiązania powstałe przed jej ustanowieniem, w tym z tytułu obowiązku alimentacyjnego. Odpowiedzialność nie może zostać ograniczona lub wyłączona bez zgody wierzyciela.

Fundacja również odpowiada za wykonanie obowiązków alimentacyjnych, które obciążają fundatora. Przepisy dają podstawę do skierowania egzekucji do majątku Fundacji, jeżeli egzekucja z majątku fundatora okaże się bezskuteczna. Odpowiedzialność Fundacji jest ograniczona jednak do wartości mienia wniesionego przez fundatora do Fundacji według stanu z chwili nabycia, a według cen z chwili zaspokojenia wierzyciela.

Kim jest beneficjent Fundacji oraz jakie przysługują mu uprawnienia?

Beneficjentem Fundacji natomiast może być dowolna osoba fizyczna lub organizacja pozarządowa będąca organizacją pożytku publicznego (OPP), a nawet sam fundator.

Będą to podmioty, które będą otrzymywać od Fundacji jakiekolwiek korzyści,  „składniki majątkowe” – pieniądze, rzeczy lub prawa – albo na własność, albo do korzystania. Fundacja prowadzi „listę beneficjentów”.

Jeżeli beneficjent będzie osobą fizyczną, to świadczeniem mogą być również koszty utrzymania lub kształcenia.

Co ciekawe, jeżeli beneficjent jest małoletni (nie ma ukończonych 18 lat), to fundator może wskazać, że świadczenia otrzymywane od Fundacji nie będą objęte zarządem rodziców – fundator może wyznaczyć zarządcę, a w przypadku braku zarządcy zarząd będzie sprawował kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy.

Beneficjentem może być organizacja pozarządowa będąca organizacją pożytku publicznego, jeżeli Fundacja chce wspierać działalność pożytku publicznego tej organizacji.

Świadczenie może zostać przyznane pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu, np. kontynuacji kształcenia przez beneficjenta.

Wypłata świadczeń na rzecz beneficjentów będą ściśle uzależnione od sytuacji finansowej Fundacji – nie mogą zagrażać je wypłacalności wobec wierzycieli innych niż beneficjenci. Jeżeli spełnienie świadczenia z tego powodu zostanie wstrzymane, to termin do jego spełnienia ulega zawieszeniu do czasu poprawy sytuacji finansowej. Jednocześnie należy wskazać, iż Fundacja jest wypłacalna w rozumieniu ustawy, jeżeli opóźnienie w regulowaniu jej zobowiązań pieniężnych nie przekracza 3 miesięcy.

Ustawa wprowadza także pierwszeństwo dla wierzycieli alimentacyjnych fundatora, którzy mają pierwszeństwo w zaspokojeniu, choć nie może to pokrzywdzić beneficjentów-wierzycieli alimentacyjnych – to subtelna różnica, która jednak zabezpiecza także uprawnionych do alimentów, tych którzy z jakichś powodów są traktowani przez fundatora inaczej niż beneficjenci-wierzyciele alimentacyjni. Fundacja może też zmiarkować świadczenia, aby żadnego z beneficjentów nie pokrzywdzić – korzystniej będzie zaspokoić wszystkich beneficjentów w jakiejś części, niż zaspokoić jedynie wybranych w całości.

Prawa i obowiązki beneficjenta są niezbywalne, ale zbywalna jest jego wierzytelność należna od Fundacji.

Zrzeczenie uprawnień beneficjenta wymaga zachowania formy pisemnej z podpisem notarialnie poświadczonym. Zrzeczenie się wszystkich uprawnień przez beneficjenta jest równoznaczne ze zrzeczeniem się statusu beneficjenta w ogóle.

Beneficjent jest uprawniony do uzyskiwania informacji o działalności Fundacji, w szczególności do żądania:

1. wglądu do dokumentów Fundacji, w tym statutu, sprawozdań finansowych i ksiąg rachunkowych, oraz sporządzania z nich kopii i notatek,
2. przedstawienia wyjaśnień od zarządu.

Jednakże Fundacja może odmówić wglądu, jeżeli istnieje uzasadniona obawa, że prawo to zostanie wykorzystane przez beneficjenta w celach sprzecznych z interesem i celem Fundacji.

W takiej sytuacji, beneficjent w terminie miesiąca od dnia żądania, może złożyć wniosek do sądu rejestrowego o zobowiązanie zarządu Fundacji do przedstawienia wyjaśnień lub udostępnienia dokumentów do wglądu. Beneficjent może domagać się wglądu nawet po rozwiązaniu Fundacji.

Czy Fundacja będzie mogła prowadzić działalność gospodarczą?

Fundacja będzie mogła prowadzić działalność gospodarczą, ale jedynie w ściśle określonym (ograniczonym w porównaniu do zasad ogólnych) zakresie.

Przedmiotem działalności będzie mogło być wyłącznie:

1. zbywanie mienia, którego Fundacja jest posiadaczem lub właścicielem, o ile mienie to nie zostało nabyte wyłącznie w celu dalszego zbycia;
2. najem, dzierżawa lub udostępnianie na innej podstawie mienia, którego posiadaczem lub właścicielem jest Fundacja;
3. przystępowanie i uczestnictwo Fundacji w spółkach handlowych, funduszach inwestycyjnych, spółdzielniach oraz podmiotach o podobnym charakterze mających swoją siedzibę w kraju lub zagranicą;
4. nabywanie i zbywanie papierów wartościowych, instrumentów pochodnych i praw o podobnym charakterze;
5. udzielanie pożyczek:
   • spółkom kapitałowym, w których Fundacja będzie posiadać udziały lub akcje,
   • spółkom osobowym, w których Fundacja uczestniczy jako wspólnik,
   • beneficjentom Fundacji;
6. obrót zagranicznymi środkami płatniczymi należącymi do Fundacji w celu dokonywania płatności związanych z działalnością Fundacji;
7. prowadzenie przedsiębiorstwa w ramach gospodarstwa rolnego.

Takie ujęcie przedmiotu działalności sugeruje, iż Fundacja będzie mogła prowadzić  działalność stricte holdingową – stanowić będzie zatem rodzaj partnera kapitałowego czy „głównego sponsora” jako podmiot, w którym zdeponowany jest rodzinny majątek.

Wyjście poza ramy dopuszczalnej działalności będzie miało dla Fundacji konsekwencje podatkowe.

Fundacja prowadzi w formie pisemnej spis mienia wniesionego do Fundacji, ze wskazaniem rodzaju składnika, jego wartości według stanu i cen z chwili wniesienia oraz jego wartości podatkowej.

Kto będzie działał w imieniu Fundacji?

Organami Fundacji będą:

1. zarząd,
2. rada nadzorcza (fakultatywnie – jeżeli zostanie ustanowiona),
3. zgromadzenie beneficjentów.

Zarząd jako organ Fundacji

Do zadań zarządu należą:

1. prowadzenie spraw Fundacji oraz reprezentowanie jej;
2. realizacja celów Fundacji określonych w statucie;
3. podejmowanie czynności związanych z zapewnieniem płynności finansowej i wypłacalności Fundacji;
4. tworzenie, prowadzenie i aktualizowanie listy beneficjentów zgodnie z przepisami ustawy oraz zasadami zawartymi w statucie;
5. informowanie beneficjenta o przysługującym mu świadczeniu;
6. spełnianie świadczenia przysługującego beneficjentowi.

Członkowie zarządu Fundacji zobowiązani są postępować lojalnie wobec Fundacji. Ponadto zobowiązani są do zachowania poufności oraz nieujawniania tajemnic Fundacji nawet po wygaśnięciu ich mandatu do sprawowania tejże funkcji. Za tajemnice Fundacji ustawa przyjmuje w szczególności np. kierunki inwestowania Fundacji, informacje o beneficjentach i ich świadczeniach, a także wszelkie inne informacje posiadające wartość gospodarczą – zakres tajemnicy jest więc bardzo szeroki i niedookreślony.

Członkiem zarządu Fundacji może być osoba:

1. posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych,
2. niekarana za określone przestępstwa – przy czym zakaz sprawowania funkcji wygasa po upływie piątego roku od dnia uprawomocnienia się wyroku skazującego, chyba że wcześniej nastąpiło zatarcie skazania.

Jeżeli statut nie reguluje odmiennie poniższych kwestii, to członkowie zarządu:

1. powoływani są na 3-letnią kadencję, przy czym mogą być wybierani na kolejne kadencje bez ograniczeń,
2. powołanie następuje na mocy decyzji fundatora, a po jego śmierci kompetencje te przejmuje rada nadzorcza (jeśli została ustanowiona), w przypadku jej braku – kompetencję tą otrzymuje zgromadzenie beneficjentów,
3. reprezentują Fundację łącznie – co najmniej dwóch członków zarządu,
4. mogą pełnić swoją funkcję za wynagrodzeniem lub społecznie (bez wynagrodzenia).

Rada nadzorcza jako organ Fundacji

Co do zasady ustanowienie rady nadzorczej w Fundacji nie jest obowiązkowe (choć możliwe i dopuszczalne), dopóki liczba beneficjentów Fundacji nie przekracza 25 osób.

Rada nadzorcza sprawuje nadzór nad działalnością zarządu w zakresie zgodności działań z prawem a także z postanowieniami statutu. Statut może dodatkowo przewidywać ograniczenia działalności zarządu np. konieczność uzyskania zgody rady nadzorczej na określone czynności przed ich dokonaniem – np. powyżej określonej kwoty lub dla konkretnych czynności określonych rodzajowo np. zbycie lub nabycie nieruchomości przez Fundację.

Przepisy nie przewidują ani minimalnej ani maksymalnej liczby członków rady nadzorczej.

Członkowie rady nadzorczej muszą spełniać wymagania analogiczne jak członkowie zarządu w zakresie zdolności do czynności prawnych oraz niekaralności.

Kadencja członka rady nadzorczej, o ile statut nie wprowadza zmian w tym zakresie, trwa 5 lat przy czym członek rady nadzorczej może być powoływany do pełnienia funkcji wielokrotnie, bez ograniczeń.

Członków rady nadzorczej powołuje fundator, a po jego śmierci kompetencję w tym zakresie przejmuje zgromadzenie beneficjentów.

Członkowie zarządu nie mogą jednocześnie pełnić funkcji członka rady nadzorczej i na odwrót.

Zgromadzenie beneficjentów w Fundacji

Zgromadzenie beneficjentów tworzą beneficjenci, którym w statucie przyznano uprawnienie do uczestnictwa w nim i otrzymywania określonych świadczeń od Fundacji.

Zgromadzenie beneficjentów jest zwoływane przez zarząd, przy czym statut może przewidywać odmienne uregulowania w tym zakresie.

Jeżeli fundator nie żyje i nie ma w Fundacji rady nadzorczej, a w wyniku śmierci członka zarządu żaden z mandatów w zarządzie nie jest obsadzony (brak zarządu), wówczas każdy z beneficjentów może zwołać zgromadzenie beneficjentów.

Dodatkowo statut może określać przypadki, w których beneficjenci mogą żądać zwołania przez zarząd zgromadzenia beneficjentów. W przypadku braku zwołania zgromadzenia zgodnie z żądaniem, wówczas beneficjenci mogą wystąpić do sądu rejestrowego o udzielenie zgody na zwołanie i przeprowadzenie takiego zgromadzenia.

Uchwały zgromadzenia beneficjentów wymaga:

1. rozpatrzenie i zatwierdzenie sprawozdania finansowego Fundacji za poprzedni rok obrotowy;
2. udzielenie absolutorium członkom zarządu Fundacji z wykonania przez nich obowiązków;
3. podział lub pokrycie wyniku finansowego netto;
4. wybór firmy audytorskiej, jeżeli sprawozdanie finansowe podlega badaniu przez biegłego rewidenta,
5. a także inne sprawy wymienione w ustawie lub statucie.

Zgromadzenie beneficjentów jest ważne bez względu na liczbę reprezentowanych na nim głosów.

Zgromadzenie beneficjentów podejmuje uchwały o powołaniu lub odwołaniu członków zarządu lub rady nadzorczej, jeżeli w posiedzeniu uczestniczyła co najmniej połowa jego członków.

Czy istnieje możliwość zaskarżenia uchwał organów Fundacji?

Ustawa przewiduje szczególne tryby związane z zaskarżeniem uchwał organów Fundacji i tak fundator, beneficjent lub członek organu Fundacji mogą wytoczyć przeciwko Fundacji powództwo o:

1. Uchylenie uchwały – jeżeli jest ona sprzeczna ze statutem Fundacji lub celem Fundacji, przy czym powództwo wnosi się w terminie miesiąca od dnia otrzymania wiadomości o uchwale – jednak nie później niż w terminie 6 miesięcy od podjęcia takiej uchwały,
2. Stwierdzenia nieważności uchwały – jeżeli jest ona sprzeczna z przepisami ustawy, przy czym powództwo wnosi się w terminie 6 miesięcy od dnia otrzymania wiadomości o uchwale – jednak nie później niż z upływem dwóch lat od dnia podjęcia takiej uchwały.

Rozwiązanie i likwidacja Fundacji

Rozwiązanie i likwidacja Fundacji następuje:

1. jeżeli Fundacja nie została wpisana do rejestru fundacji rodzinnych w terminie 6 miesięcy od podjęcia aktu założycielskiego (jej założenia),
2. jeżeli wystąpiły okoliczności wskazane w statucie, w szczególności:
   • upłynął okres, na jaki Fundacja została powołana,
   • zrealizowany został cel Fundacji,
   • brak jest możliwości dalszej realizacji celu Fundacji lub jego realizacja wiąże się z nadmiernymi trudnościami, a usunięcie przeszkód nie może nastąpić bez konieczności poniesienia niewspółmiernie wysokich kosztów
   • – wówczas rozwiązanie następuje na podstawie uchwały zarządu Fundacji,
3. jeżeli jest zarządzana w sposób sprzeczny z jej celem lub interesami beneficjentów;
4. jeżeli z innych ważnych powodów kontynuowanie działalności Fundacji jest niecelowe – rozwiązanie następuje na podstawie jednomyślnej uchwały zgromadzenia beneficjentów;
5. z chwilą zakończenia postępowania upadłościowego Fundacji,
6. z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia o rozwiązaniu Fundacji z urzędu przez sąd rejestrowy z uwagi na określone okoliczności związane z brakiem realizacji poszczególnych obowiązków.

O rozwiązaniu Fundacji orzeka sąd rejestrowy, na wniosek beneficjenta lub z urzędu po przeprowadzeniu rozprawy. Rozwiązanie Fundacji następuje po przeprowadzeniu jej likwidacji (uregulowaniu zobowiązań, ściągnięciu wierzytelności oraz likwidacji majątku), z chwilą wykreślenia Fundacji z rejestru fundacji rodzinnych.

Otwarcie likwidacji następuje z dniem uprawomocnienia się orzeczenia sądu rejestrowego o rozwiązaniu Fundacji albo podjęcia przez zarząd albo zgromadzenie beneficjentów uchwały o rozwiązaniu Fundacji.

Co istotne, w czasie prowadzenia likwidacji nie spełnia się świadczenia na rzecz beneficjenta, ani nie dokonuje się podziału majątku Fundacji przed spłaceniem wszystkich zobowiązań wobec osoby innej niż beneficjent.

Jeżeli Fundacja jest rozwiązywana za życia fundatora, fundator jest wyłącznie uprawnionym do otrzymania mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, chyba że statut stanowi inaczej, w szczególności określa beneficjentów uprawnionych do mienia w związku z rozwiązaniem Fundacji.

Roszczenie o zachowek – jakie korzyści wprowadza Fundacja?

Przede wszystkim Fundacja ustanowiona w testamencie przez spadkodawcę (fundatora) może zostać spadkobiercą, jeżeli zostanie wpisana do rejestru w ciągu 2 lat od ogłoszenia testamentu.

Utworzenie Fundacji może wykluczać dochodzenie roszczeń z tytułu zachowku, przy zachowaniu odpowiedniej sekwencji czasowej (tj. upływu określonego czasu) pomiędzy założeniem Fundacji a momentem przekazania majątku.

Zgodnie z obecną treścią ustawy, fundusz założycielski Fundacji będzie doliczany do spadku po fundatorze tylko przez okres 10 lat, licząc wstecz od dnia otwarcia spadku (tj. od śmierci) – chyba że Fundacja będzie spadkobiercą.

Świadczenie od Fundacji i mienie w związku z rozwiązaniem Fundacji przekazane na rzecz uprawnionego do zachowku zalicza się na należny mu zachowek.

Będzie można odroczyć lub rozłożyć na raty zachowek, a nawet go obniżyć

Zupełną nowością jest wprowadzenie regulacji związanych z odroczeniem płatności zachowku, rozłożenia go na raty, a nawet jego obniżenia, choć to jedynie w „wyjątkowych przypadkach” – przy uwzględnieniu sytuacji osobistej i majątkowej uprawnionego do zachowku oraz zobowiązanego do zaspokojenia zachowku.

Rozłożenie na raty może nastąpić na okres nie dłuższy niż 5 lat łącznie. W wypadkach zasługujących na szczególne uwzględnienie sąd, na wniosek zobowiązanego do zapłaty, może jednak odroczyć termin zapłaty rat już wymagalnych lub przedłużyć termin ponad ustawowe 5 lat łącznie – z tym zastrzeżeniem, że przedłużony termin nie może być dłuższy niż dziesięć lat.

Przepisy w tym zakresie będą stosowane również do postępowań w sprawach o zachowek wszczętych i niezakończonych przed wejściem w życie tychże przepisów. Co to oznacza w praktyce: wprowadza to możliwość zastosowania odroczenia, rozłożenia na raty lub obniżenia zachowku w sprawach sądowych, które już się toczą w sądach i które dotyczą spadków otwartych (tj. z momentem śmierci) przed dniem wejścia w życie. Może to być rewolucja i „pomocna dłoń” dla zobowiązanych do zapłaty zachowku we wszczętych postępowaniach.

Przepisy przejściowe dla podmiotów posiadających w nazwie „fundacja rodzinna”

Fundacje wpisane do KRS, których nazwa zawiera określenie „fundacja rodzinna” mają obowiązek dokonać zmiany statutu w ten sposób, by dostosować go do ustawy o fundacji rodzinnej – fundacje, niebędące fundacją rodzinną, nie będą mogły mieć w nazwie określenia „fundacja rodzinna”.

Fundacje mają na to 2 miesiące od dnia wejścia w życie nowej ustawy. Opłata za dokonanie powyższej zmiany jest zwolniona od opłaty sądowej i opłaty za ogłoszenie z Monitorze Sądowym i Gospodarczym.

Brak dostosowania nazwy będzie skutkował wszczęciem postępowania przymuszającego przez sąd rejestrowy.

W najbliższym czasie, w odrębnym artykule, omówimy aspekty podatkowe związane z utworzeniem Fundacji, prowadzeniem przez nią działalności oraz świadczeniami na rzecz beneficjentów Fundacji.