Zarząd sukcesyjny nad przedsiębiorstwem osoby fizycznej – kontynuacja działalności po śmierci przedsiębiorcy

Śmierć przedsiębiorcy, prowadzącego działalność w formie jednoosobowej działalności gospodarczej lub spółki cywilnej, powoduje istotne wyzwania dla spadkobierców. Kluczowym problemem staje się kwestia dalszego zarządzania przedsiębiorstwem oraz majątkiem zgromadzonym w czasie jego prowadzenia.

Niekiedy zdarza się, że spadkobiercy chcieliby kontynuować dzieło zmarłego, lecz jednoosobowa działalność gospodarcza – jako prowadzona we własnym imieniu i na własny rachunek – co do zasady wygasa z chwilą śmierci przedsiębiorcy.

Ratunkiem dla kontynuowania działalności jest ustanowienie zarządcy sukcesyjnego. Czym dokładnie jest zarząd sukcesyjny i jak działa w praktyce?

Zarząd sukcesyjny – dlaczego taki ważny?

1. Zarząd sukcesyjny to sposób na podtrzymanie istnienia jednoosobowej działalności gospodarczej po śmierci przedsiębiorcy – przedsiębiorstwo może dalej funkcjonować, realizować umowy, zamówienia, wystawiać faktury itp.

2. Chroni miejsca pracy – ustanowienie zarządcy sukcesyjnego pozwala na kontynuację prowadzenia działalności, a tym samym pozwala kontynuować zatrudnienie pracowników bez konieczności natychmiastowego rozwiązywania umów, dzięki czemu kluczowa kadra pracownicza pozostanie w przedsiębiorstwie,

3. Pozwala unikać chaosu prawnego i finansowego – nie dochodzi do automatycznego wygasania koncesji, licencji czy umów cywilnoprawnych, a także następcy mają czas na odpowiednie uregulowanie kwestii ich przeniesienia,

4. Umożliwia kontynuowanie operacji oraz rozliczeń podatkowych i bankowych – zarządca sukcesyjny ma dostęp do kont firmowych i może składać deklaracje podatkowe. Zapobiega to powstaniu zadłużenia i umożliwia prowadzenie bieżących rozliczeń.

5. Minimalizacja ryzyka konfliktów w rodzinie i paraliżu decyzyjnego – jedna wyznaczona osoba przejmuje odpowiedzialność za bieżące zarządzanie przedsiębiorstwem, zanim zapadną decyzje co do podziału spadku oraz przejęcia przedsiębiorstwa po zmarłym. Powołanie zarządcy daje rodzinie czas na spokojne uregulowanie spraw spadkowych, bowiem nie trzeba działać w pośpiechu w kwestiach majątkowych i organizacyjnych dotyczących przejęcia przedsiębiorstwa przez któregoś ze spadkobierców.

6. Chroni wartość firmy – aktywne i funkcjonujące przedsiębiorstwo zachowuje wartość rynkową, co zwiększa szanse na przejęcie lub sprzedaż przedsiębiorstwa, jak również chroniona jest jego marka, renoma czy opinia wśród kontrahentów i konsumentów.

Podstawa prawna powołania zarządcy sukcesyjnego

Instytucję zarządcy sukcesyjnego wprowadzono ustawą z dnia 5 lipca 2018 r o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej i innych ułatwieniach związanych z sukcesją przedsiębiorstw. Głównym jej zamierzeniem jest umożliwienie prowadzenia działalności przedsiębiorstwa po śmierci przedsiębiorcy.

Zarządca sukcesyjny to osoba, która – po śmierci przedsiębiorcy – przejmuje dalsze prowadzenie przedsiębiorstwa. Do jej zadań należy m.in.: zarządzanie bieżącą działalnością, regulowanie zobowiązań, realizacja zawartych kontraktów oraz utrzymanie ciągłości funkcjonowania firmy. Funkcję tę pełni do czasu ostatecznego zakończenia formalności spadkowych – wówczas przedsiębiorstwo obejmie jeden ze spadkobierców lub osoba, która nabyła je jako przedsiębiorstwo w spadku na innej podstawie prawnej.

Podkreślić należy, że zarządcę sukcesyjnego może powołać przedsiębiorca prowadzący jednoosobową działalność gospodarczą jak również będący wspólnikiem spółki cywilnej. Zarząd sukcesyjny ma charakter tymczasowy i w zależności od sytuacji, konieczne będzie zgłoszenie wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego do CEIDG.

Zarząd sukcesyjny – jak i kiedy można go ustanowić

Zarządcę sukcesyjnego można ustanowić na dwa sposoby – zarówno za życia przedsiębiorcy, jak i po jego śmierci, przez osoby uprawnione do dziedziczenia przedsiębiorstwa.

1. Powołanie zarządcy sukcesyjnego przez przedsiębiorcę

Najprostszym i najskuteczniejszym rozwiązaniem jest ustanowienie zarządcy sukcesyjnego przez samego przedsiębiorcę. W takim przypadku należy dokonać wpisu wskazanej osoby (po uprzednim uzyskaniu zgody tej osoby na pełnienie funkcji zarządcy sukcesyjnego oraz dokonanie wpisu w CEIDG tej osoby do pełnienia funkcji albo ustanowienie zastrzeżenia, że z chwilą śmierci przedsiębiorcy zarządcą sukcesyjnym zostanie prokurent ustanowiony w przedsiębiorstwie.

Powyższy wpis nie generuje żadnych dodatkowych kosztów dla przedsiębiorcy, jednocześnie zabezpiecza jego spadkobierców przed niekorzystnymi skutkami nagłego wstrzymania prowadzonej działalności gospodarczej.

2. Powołanie zarządcy sukcesyjnego po śmierci przedsiębiorcy

Drugim sposobem jest powołanie zarządcy sukcesyjnego przez krąg uprawnionych do przedsiębiorstwa – najczęściej rozumianych jako spadkobierców zmarłego przedsiębiorcy. Jeżeli przedsiębiorca nie powołał za życia zarządcy sukcesyjnego albo powołał go, lecz nie zdążył zgłosić tego faktu do CEIDG, zarządcę mogą powołać:

• małżonek przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku;
• spadkobierca ustawowy przedsiębiorcy, który przyjął spadek;
• spadkobierca testamentowy przedsiębiorcy, który przyjął spadek, albo zapisobierca windykacyjny, który przyjął zapis windykacyjny, jeżeli zgodnie z ogłoszonym testamentem przysługuje mu udział w przedsiębiorstwie w spadku.

Termin na powołanie zarządcy sukcesyjnego wynosi 2 miesiące – po jego upływie działalność gospodarcza zostaje wykreślona z CEIDG – co powoduje brak możliwości prowadzenia sprzedaży, świadczenia usług itp. przez wykreślony podmiot. Ustalenie wszystkich osób uprawnionych do dziedziczenia, jest szczególnie ważne z uwagi na konieczność określenia kręgu uprawnionych do powołania zarządcy sukcesyjnego.

Warto zaznaczyć, że jeżeli uprawnionych do udziału w przedsiębiorstwie w spadku jest klika osób, do skutecznego powołania zarządcy sukcesyjnego po śmierci przedsiębiorcy, wymagana jest zgoda osób reprezentujących łącznie więcej niż 85% udziałów w przedsiębiorstwie w spadku. Przy ustalaniu tych udziałów należy uwzględnić wszystkie znane osoby, które uprawnione są lub mogą być do dziedziczenia po zmarłym wspólniku.

Kto może być zarządcą sukcesyjnym?

W kwestii personalnej zarządcą sukcesyjnym może być zarówno spadkobierca, osoba bliska przedsiębiorcy, jak i ktoś zupełnie obcy, prokurent – także niepowiązany w żadnym stopniu z przedsiębiorcą. Warunkiem jest, by ta osoba posiadała pełną zdolność do czynności prawnych.

Zarządca sukcesyjny – rozwiązanie idealne czy pułapka na spadkobierców?

Od momentu wpisu do CEIDG, zarządca sukcesyjny działa w imieniu własnym, ale na rachunek właścicieli przedsiębiorstwa w spadku. Oznacza to, że podstawowe czynności związane z prowadzonym przedsiębiorstwem może wykonać samodzielnie, natomiast do czynności przekraczających tzw. zwykły zarząd, konieczne jest uzyskanie przez niego zgody spadkobierców zmarłego wspólnika. W przypadku braku zgody zarządca sukcesyjny może wystąpić o jej udzielenie do sądu.

Do jego kompetencji należą m.in.:

• kontynuacja umów zawartych przez zmarłego przedsiębiorcę,
• regulowanie zobowiązań (np. spłata rat leasingowych, kredytów),
• udział w postępowaniach administracyjnych, podatkowych, cywilnych,
• dysponowanie rachunkiem bankowym zmarłego przedsiębiorcy,
• wnioskowanie o przeniesienie decyzji, koncesji, zezwoleń.

Z praktycznego punktu prowadzenia działalności, zmierza to do:

Kontynuacji prowadzenia przedsiębiorstwa w niemal dotychczasowym zakresie:

Główną korzyścią z ustanowienia zarządu sukcesyjnego jest możliwość dalszego prowadzenia działalności gospodarczej po śmierci przedsiębiorcy. Rozwiązanie to daje spadkobiercom czas na dopełnienie niezbędnych formalności oraz zorganizowanie się w sposób, który pozwoli na zachowanie ciągłości funkcjonowania firmy. Przed wejściem w życie przepisów ustawy brakowało możliwości powołania tymczasowego zarządcy, co w praktyce uniemożliwiało kontynuację działalności do momentu zakończenia postępowania spadkowego.

Kontynuacji umów i kontraktów:

Zarządca sukcesyjny jest również uprawniony do realizowania i kontynuowania umów zawartych przez przedsiębiorcę. W szczególności będzie to istotne dla realizacji zleceń, kontraktów lub wykonywania usług na rzecz kontrahentów. Jednocześnie zarządca sukcesyjny uprawniony jest również do regulowania zobowiązań oraz dokonywania płatności – w tym rat kredytu czy rat leasingowych. Umowy realizowane przez zarządcę wygasną w terminach i na zasadach w nich wskazanych.

Udziału w trwających oraz wszczęcia nowych postępowaniach sądowych, administracyjnych i podatkowych:

Zarządca sukcesyjny wstępując w miejsce przedsiębiorcy może też pozywać i być pozywany oraz brać udział w prowadzonych z udziałem zmarłego przedsiębiorcy postępowaniach: administracyjnych i podatkowych, prowadzonych nie tylko pomiędzy przedsiębiorcami, ale również z udziałem konsumentów.

Bieżące rozliczenia z kontrahentami oraz zachowanie koncesji i decyzji wydanych na rzecz przedsiębiorstwa:

Zarządca sukcesyjny posiada prawo do dysponowania rachunkiem bankowym przedsiębiorcy, wykorzystywanym przy prowadzeniu przedsiębiorstwa. Kolejnym atutem ustanowienia zarządcy Sukcesyjnego będzie zachowanie wydanych dla przedsiębiorstwa decyzji, koncesji oraz zezwoleń. W tym przypadku na wniosek zarządcy sukcesyjnego, organ po weryfikacji, że spełnione zostały ustawowe wymogi otrzymania decyzji, dokonana przeniesienia uprawnień do jej wykonywania na zarządcę sukcesyjnego.

Ograniczenia i ryzyka związane z zarządem sukcesyjnym

Mimo licznych zalet, instytucja zarządu sukcesyjnego nie jest rozwiązaniem kompleksowym. Ma charakter tymczasowy i wiąże się z pewnymi ograniczeniami oraz potencjalnymi trudnościami, o których warto pamiętać już na etapie planowania sukcesji.

Ograniczony czas działania:

Zarząd sukcesyjny ma charakter tymczasowy i nie rozwiązuje wszystkich problemów pojawiających się po śmierci przedsiębiorcy. Po dwóch latach od śmierci przedsiębiorcy wygasa z mocy prawa, z uwagi na powyższe, opcja przejęcia lub sprzedaży przedsiębiorstwa w spadku musi nastąpić w określonym terminie. W innym wypadku, przedsiębiorstwo w spadku zostanie wykreślone z CEIDG, a jego aktywa i zobowiązania trafią do masy spadkowej i podlegały będą podziałowi między spadkobierców.

Krótki czas na jego powołanie:

Jedną z kluczowych trudności pozostaje stosunkowo krótki czas, jaki ustawa przewiduje na podjęcie decyzji o przyjęciu spadku. W przypadku zadłużonego przedsiębiorstwa może to być szczególnie problematyczne, ponieważ czas ten może okazać się niewystarczający do pełnej analizy sytuacji majątkowej firmy.

Złożone procedury administracyjne:

W przypadku przedsiębiorców, których działalność opiera się na decyzjach administracyjnych – np. w ramach działalności regulowanej przeniesienie zezwoleń czy koncesji może być czasochłonne i trudne. Zarząd sukcesyjny nie zawsze pozwala na sprawne przeniesienie takich decyzji, a uzyskanie stosownych potwierdzeń może być trudne i czasochłonne.

Odpowiedzialność za zobowiązania:

Zgodnie z art. 32 ustawy, za zobowiązania powstałe w trakcie zarządu sukcesyjnego odpowiadają solidarnie właściciele przedsiębiorstwa w spadku. Nawet jeśli nie byli świadomi działań zarządcy. Oznacza to, że z to spadkobiercy odpowiadają całym swoim majątkiem za wszystkie zobowiązania, które zaciągnie zarządca w okresie prowadzenia przedsiębiorstwa. Pomimo wprowadzenia mechanizmu wyrażenia zgody na czynności przekraczające zwykły zarząd, może to narazić spadkobierców na odpowiedzialność z tytułu działań zarządcy sukcesyjnego, który nie byli do końca świadomi.

Warto zatem podkreślić, że zarząd sukcesyjny nie służy trwałemu zachowaniu przedsiębiorstwa w dotychczasowej formie, lecz jedynie zapewnieniu płynnego przejścia działalności na następców prawnych.

Z perspektywy stabilności, szczególnie przy bardziej złożonych przedsięwzięciach, znacznie lepszym rozwiązaniem może być przekształcenie działalności w jednoosobową spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością. Pozwala to na wcześniejsze, przemyślane wprowadzenie spadkobierców lub innych osób do struktury właścicielskiej spółki. Dzięki temu śmierć przedsiębiorcy nie będzie stanowiła istotnej przeszkody w dalszym funkcjonowaniu firmy.

Wygaśnięcie zarządu sukcesyjnego:

Przesłanki wygaśnięcia ustanowionego zarządu sukcesyjnego przedsiębiorstwem w spadku wskazane zostały wprost w art. 59 ustawy katalog stanowią następujące przesłanki:

1. Zarząd sukcesyjny wygasa, jeśli przed upływem dwóch miesięcy od dnia śmierci przedsiębiorcy żaden ze spadkobierców nie przyjął spadku ani zapisobierca windykacyjny nie przyjął zapisu windykacyjnego, którego przedmiotem jest przedsiębiorstwo albo udział w przedsiębiorstwie, chyba że zarządca sukcesyjny działa na rzecz małżonka przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku;
2. Zarząd ustaje w dniu uprawomocnienia się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia albo wydania europejskiego poświadczenia spadkowego, jeżeli jeden spadkobierca albo zapisobierca windykacyjny nabył przedsiębiorstwo w spadku w całości;
3. Jeżeli przedsiębiorstwo w spadku zostaje nabyte w całości przez jedną osobę, o której mowa w art. 3 pkt 3, zarząd sukcesyjny również wygasa;
4. W przypadku wykreślenia zarządcy sukcesyjnego z CEIDG, zarząd wygasa po upływie miesiąca od tej daty, chyba że w tym okresie powołano kolejnego zarządcę sukcesyjnego;
5. W przypadku ogłoszenia upadłości, zarząd sukcesyjny ulega zakończeniu z dniem ogłoszenia upadłości przedsiębiorcy;
6. Zarząd wygasa z dniem dokonania działu spadku obejmującego przedsiębiorstwo w spadku;
7. Co do zasady, zarząd sukcesyjny nie może trwać dłużej dwa lat od dnia śmierci przedsiębiorcy.

Najczęściej jednak zarządca sukcesyjny przestaje pełnić swoją funkcję na podstawie pierwszych 3 przesłanek. Jego działania oraz istotną instytucji zarządu sukcesyjnego jest zapewnienie ciągłości, a w konsekwencji przekazanie przedsiębiorstwa w spadku.

Zarząd sukcesyjny wygasa w każdym przypadku, w którym przedsiębiorstwo w spadku zostanie przyznane jednemu ze spadkobierców lub zostanie dokonany podział tego spadku w wyniku czego jeden ze spadkobierców otrzyma przedsiębiorstwo. W takim przypadku brak jest postaw do działania zarządcy sukcesyjnego, z uwagi na fakt, że prawo do prowadzenia przedsiębiorstwa przeszło na osobę nabywającą przedsiębiorstwo i wstępuje ona w miejsce zmarłego przedsiębiorcy.

Podsumowanie

Reasumując, śmierć przedsiębiorcy nie jest jednoznaczna z wygaśnięciem prowadzonej przez niego działalności gospodarczej. Zarządca sukcesyjny stanowi istotne wsparcie w utrzymaniu bieżącego działania przedsiębiorstwa oraz umożliwia spadkobiercom zaplanowanie oraz wdrożenie procedury spadkobrania, bez konieczności podejmowania pochopnych decyzji co do prowadzonej działalności. Rozwiązanie to minimalizuje ryzyko nagłego paraliżu organizacyjnego i finansowego, pozwala uniknąć naruszenia terminów prawnych, a także przeciwdziała negatywnym skutkom braku osoby uprawnionej do podejmowania decyzji w imieniu firmy.

Pomimo że zarząd sukcesyjny ma charakter tymczasowy jego ustanowienie wiąże się z istotnymi korzyściami, które mają bezpośredni wpływ na zachowanie ciągłości funkcjonowania przedsiębiorstwa po śmierci właściciela, w szczególności:

• Zapewnia czasu na uporządkowanie spraw przedsiębiorstwa oraz umożliwienie jego płynnego przejęcie przez następcę bez przerwania działalności.
• Umożliwia realizację bieżących umów i zobowiązań, gwarantuje ciągłość kontraktową i finansową, zapewnia operacyjną sprawność firmy oraz zachowując markę i renomę przedsiębiorcy;
• Umożliwia udział w postępowaniach, zapewniając ochronę praw następców zmarłego przedsiębiorcy poprzez udział w sprawach urzędowych i sądowych.
• Pozwala zachować udzielone przedsiębiorstwu zezwolenia i koncesji, niezbędnych do prowadzenia przedsiębiorstwa oraz zapewnia czas na spełnienie warunków umożliwiających przeniesienie decyzji administracyjnych na następcę zmarłego przedsiębiorcy.

Nie można zapominać również o wadach i ograniczenia zarządu sukcesyjnego w szczególności związanych z tymczasowym charakterem tej instytucji – nie jest to rozwiązanie długoterminowe, a jedynie mechanizm przejściowy. Dodatkowo należy pamiętać również o

• Krótkim czasie na przyjęcie spadku – ustawowy termin może być zbyt krótki, zwłaszcza w przypadku firm złożonych lub zadłużonych. Co wypływa również na wydłużenia czasy podjęcia decyzji z uwagi na brak pełnej wiedzy o stanie przedsiębiorstwa
• Trudnościach z decyzjami administracyjnymi – w działalnościach regulowanych może brakować czasu na ich skuteczne przeniesienie.
• Solidarnej odpowiedzialności spadkobierców – spadkobiercy odpowiadają całym swoim majątkiem za zobowiązania powstałe w okresie zarządu sukcesyjnego. Odpowiedzialność ta dotyczy również czynności zarządcy sukcesyjnego, nawet jeśli działanie to przekraczało zwykły zarząd, a zgoda nie była wyraźna lub świadomie udzielona. Taka regulacja może prowadzić do powstania potencjalnego ryzyka nadużyć ze strony zarządcy sukcesyjnego pomimo obowiązku uzyskania zgody na czynności przekraczające zwykły zarząd, ryzyko decyzji podjętych nieostrożnie lub bez wiedzy wszystkich spadkobierców wciąż istnieje.

Powołanie zarządcy sukcesyjnego może być szczególnie korzystne, zwłaszcza gdy funkcję tę obejmuje osoba zaznajomiona z przedsiębiorstwem. Celem zarządu sukcesyjnego jest zapewnienie tymczasowej kontynuacji działalności gospodarczej po śmierci przedsiębiorcy – tak aby firma mogła funkcjonować bez zakłóceń do czasu zakończenia formalności spadkowych. Powołanie zarządcy sukcesyjnego – zarówno za życia, jak i po śmierci przedsiębiorcy – pozwala uniknąć paraliżu decyzyjnego, utraty kontraktów czy wygaszenia koncesji i zezwoleń. Choć instytucja ta ma charakter przejściowy, odgrywa kluczową rolę w ochronie interesów spadkobierców, kontrahentów i pracowników.

Warto podkreślić, że ryzyko związane z działalnością zarządcy sukcesyjnego jest porównywalne do ryzyk towarzyszących prowadzeniu przedsiębiorstwa przez samych spadkobierców. Dlatego korzyści z ustanowienia zarządu sukcesyjnego – w szczególności płynność funkcjonowania firmy i ochrona jej wartości – zdecydowanie przeważają nad potencjalnymi zagrożeniami.

Niepowołanie za życia zarządcy sukcesyjnego również nie powoduje żadnych negatywnych skutków prawnych, bowiem spadkobiercy lub krąg uprawnionych do przedsiębiorstwa w spadku nadal posiadają uprawnienia do jego powołania i utrzymania tym samym prowadzonej działalności gospodarczej w niezmienionej formie.

Kancelaria Sobczyńscy i Partnerzy | FSG Prawo posiada bogate doświadczenie w obszarze sukcesji przedsiębiorców i firm, a nasi eksperci z zespołu prawa spółek i transakcji pomogą Ci wybrać odpowiednie, bezpieczne i skuteczne rozwiązania.

Jakub Marmurowicz – aplikant radcowski

Orest Ochocki – partner/radca prawny